Marek Misztal
Za: Misztal M., Administracja na Śląsku do połowy XX w. W państwie Habsburgów, cz. 1, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 1/01; tenże, Administracja na Śląsku do połowy XX w. Okres pruski, cz. 2, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 2/01; tenże, Administracja na Śląsku do połowy XX w. Śląsk międzywojenny, cz. 3, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 3/01.
Śląsk pod panowaniem Habsburgów. Na mocy układu z Wiednia (1515), po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka, Śląsk stanowiący część terytorium Czech przeszedł pod panowanie Habsburgów, którzy piastowali również godność cesarską w Niemczech. Bezpośrednio pod panowanie króla czeskiego przeszło także księstwo opolsko-raciborskie. Po śmierci Jana Dobrego, do roku 1543, dzielnicę obejmuje Jerzy Hohenzollern. Następnie ziemię opolską przejmuje pod bezpośrednie zarządy Ferdynand Habsburg - wnuk cesarza Maksymiliana. W latach 1552-1556 księstwo otrzymała Izabela, córka Zygmunta I Starego, jako jej uposażenie w zamian za zrzeczenie się przez nią oraz przez jej syna Jana Zapolyę pretensji do tronu węgierskiego. Górny Śląsk, aż do połowy XVII wieku, często był wykorzystywany przez Habsburgów jako zastaw, czy też element układów dynastycznych. Panowali tu: Zygmunt Batory, Gabor Bethelen, Władysław IV Waza i Jan II Kazimierz.
Tworzenie nowoczesnego systemu administracyjnego. W miarę jak posiadłości Habsburgów rozszerzały się, a państwo przeobrażało się w bardzo rozległe mocarstwo powstała konieczność nowego zorganizowania nowoczesnego systemu administracyjnego. W dniu 1 stycznia 1527 roku Ferdynand I wydał statut nazwany „Porządkiem dworsko-państwowym”. Odnosił się on do Austrii, Węgier i Czech, a zatem i do Śląska. Był to dokument określający organizację administracji państwowej w monarchii habsburskiej.
Na czele wspólnych władz dla całego państwa stała Tajna Rada. Najwyższą instancją sądową była Rada Dworska. Sprawy finansów powierzono Izbie Nadwornej, natomiast zagadnienia wojskowe Nadwornej Radzie Wojennej.
Reprezentantem władz centralnych na terenie Śląska był starosta generalny. Wykonywał on uchwały sejmu, którego instytucja na dobre usadowiła się na Śląsku już w XV wieku. Starosta sprawował także funkcje państwowe: czuwał na sądownictwem, skarbowością i wojskowością. W poszczególnych księstwach interes państwa reprezentowali starostowie ziemscy, nie posiadający jednak zbyt dużych uprawnień.
Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej doszło do reorganizacji urzędów administracji państwowej na Śląsku. W miejsce jednoosobowego urzędu starosty generalnego wprowadzono urząd kolegialny, noszący nazwę urzędu zwierzchniego. W jego skład wchodzili: starosta generalny, kanclerz oraz trzech radców. Do podobnych zmian doszło na poziomie księstw, gdzie również w miejsce starostów ziemskich powstały urzędy kolegialne zwane starostwami, podporządkowane urzędowi centralnemu. Pod koniec rządów austriackich na Śląsku istniało siedem księstw pod panowaniem Habsburgów, w tym opolsko-raciborskie oraz siedem księstw należących do różnych władców. Oprócz dużych terytoriów podziału wewnętrznego, na Śląsku funkcjonowała spora ilość obszarów, których właścicielami były niemieckie, czeskie, czy też węgierskie rody magnackie. Funkcjonowało tu także pięć państewek stanowych i miasta królewskie.
Na czele władz miejskich stał burmistrz. Rada miejska, czyli magistrat, pochodziła z wyborów, ale jej członkowie musieli być zatwierdzeni przez starostę. Kontroli państwowej podlegały uchwały rady miejskiej, a w wielu sprawach, np. zapewnienia bezpieczeństwa, urzędy miejskie stawały się posłusznym wykonawcą woli władzy państwowej. Można mówić więc o znacznym ograniczeniu samodzielności miast śląskich od urzędników cesarskich. Władza państwowa posiadała także duży wpływ na sądownictwo i próbowała ingerować w działalność cechów rzemieślniczych.
Pod pruskim panowaniem. Zmiany porządku prawno-administracyjnego na Śląsku nastąpiły natychmiast po zajęciu tego regionu przez Prusy, w 1741 roku. Prusacy rozpoczęli reformę administracji, która miała na celu usunięcie wszelkich śladów organizacji stanowych oraz upodobnienie administracji śląskiej do wzorców pruskich. We Wrocławiu i w Głogowie utworzono dwie kamery wojenno-dominalne, które zarządzały departamentami, te zaś podzielono na powiaty. Kamery podporządkowane były śląskiemu ministrowi prowincjonalnemu. Na czele powiatów stali landraci, mianowani przez króla. W nowych pruskich warunkach niektóre miasteczka śląskie utraciły prawa miejskie, m. n.: Strzeleczki, Cerekwica, Opawica, Prószków, Ścinawa Mała, czy Korfantów. Miejscowości te znalazły się w grupie tzw. osad targowych, które mimo degradacji zachowały pewne elementy organizacji miejskiej, posiadając magistraty z burmistrzami. W przypadku Korfantowa znani są nawet burmistrzowie z przełomu XVIII i XIX wieku: 1751 - H. Hanisch, 1761 - Georgius Krummer, 1790 - Carl Fr. Hohne, 1809 - Johann Goldschmied, 1825 - Johann Hildebrand, 1828 - H. Ermisch.
Początki samorządu na Śląsku. Dalsze istotne zmiany w porządku prawno-administracyjnym na Śląsku zaszły na początku XIX wieku. Zlikwidowano urząd ministra śląskiego. Sam Śląsk został jedną z prowincji Prus, na czele której stał nadprezydent. Prowincja śląska podzielona została na cztery rejencje: wrocławską, opolską, legnicką i dzierżoniowską, ta ostania jednak wkrótce została zlikwidowana. Rejencjami rządzili prezydenci, a na czele powiatów stali landraci.
W 1824 roku powołano sejm śląski składający się z czterech kurii: książąt i właścicieli wolnych państw stanowych, posłów szlacheckich i miejskich oraz reprezentację gmin wiejskich. Trzy lata później powołano sejmiki prowincjonalne w rejencjach. Ten organ przedstawicielski zajmował się głównie omawianiem projektów ustaw dotyczących Śląska.
Wprowadzenie nowego podziału administracyjnego w dużej mierze było związane z reformami ministra pruskiego barona Karla von Steina, autora ordynacji miejskiej ustanowionej edyktem królewskim z 19 listopada 1808 roku. Reforma wprowadzała na terenie Prus magistracki system samorządu miast. Wkrótce ukazały się przepisy oddzielające administrację miast od sądownictwa, a pod koniec XIX wieku W XIX wieku ukazały się ustawy, które zrównały w prawach gminy miejskie i wiejskie. Wewnętrzną hierarchię podziału administracyjnego Śląska w XIX wieku, opartą na trzech szczeblach: gminnym, powiatowym i prowincjonalnym odzwierciedla opublikowany w Dzienniku Urzędowym Królewskiego Urzędu w Opolu z 1867 roku, Statut Miasta Korfantowa.
„My, Wilhelm, z Bożej łaski Król Prus.
Na podstawie zapisów § 1, ust. 2 ordynacji miejskiej z 30 maja 1853 roku ustala się gminne stosunki osadzie targowej Friedland, w powiecie Falkenberg (Niemodlin), w rejencji Oppeln (Opole). Nadajemy tejże osadzie, po wysłuchaniu w roku 1865 prowincjonalnego Landtagu, panów z Księstwa Śląskiego, Hrabstwa Kłodzkiego i Margrabstwa Zachodniego Śląska, po połączeniu z wsią Friedland, po zniesieniu obecnego gminnego statutu, następujący statut.
§1. Obie gminy: wieś i osada targowa Friedland, w powiecie Falkenberg, będą połączone i otrzymają miano: „miasto Friedland”. Rejon miejsko-gminny tworzą te ziemie, które do tych gmin należały.
Odnośnie statusu i zarządzania miastem, o ile nie ma innych ustaleń, obowiązują przepisy ordynacji miejskiej z 30 maja 1853 roku.
Rejon zamku pozostaje samodzielnym terytorium, tak jak dotychczas.
§2. [...] Miasto Friedland jest korporacją, tym samym należy mu się, zgodniez ordynacją miejską, prawo do samorządu.[...]
§3. [...] Zarządzanie miastem należy do burmistrza i radnych miejskich.
§4. [...] Rada miejska składa się z burmistrza jako przewodniczącego i 12 radnych.
§8. [...] Wybór burmistrza i rajców miejskich wymaga potwierdzenia władz państwowych, którego udziela starosta powiatowy.[...]
§16. [...] Nadzór państwowy nad sprawami miejsko-gminnymi wykonuje w pierwszej instancji starosta powiatowy, jako wyższa instancja nadprezydent prowincji.[...] Zażalenia i postanowienia dotyczące spraw gminy muszą być rozstrzygnięte w ciągu 4 tygodni.[...] Nadprezydent jest ostatnią instancją, do której można składać odwołania.[...]
Potwierdzono przez nasz prawdziwy, odręczny, osobisty podpis, przy królewskich insygniach.
Berlin, dnia 5 stycznia 1866 roku. (podpis) Wilhelm.”
Śląsk w granicach Niemiec i Polski. Siatka administracyjna utworzona na Śląsku w XIX wieku przetrwała do początków wieku XX. Po I wojnie światowej i Powstaniach Śląskich doszło do podziału Śląska na dwie części: niemiecką i Polską. W obrębie państwa niemieckiego, na terenie Śląska funkcjonowały dwie prowincje: górnośląska (dotychczasowa rejencja opolska), która w 1922 roku liczyła 1.365.139 mieszkańców, na obszarze 9730 km2, oraz dolnośląska obejmująca swoim zasięgiem rejencję wrocławską (12980 km2; 1.918.970 mieszkańców) i legnicką (13615 km2; 1.234.360 mieszkańców). Z części Śląska przywróconego Polsce utworzono województwo śląskie. W początkowym okresie liczyło ono 4216 km2 oraz 1.295.528 mieszkańców. W 1938 roku województwo powiększyło się o rejon Zaolzia. W okresie II Rzeczypospolitej samorząd terytorialny działał na szczeblu powiatowym i gminnym oraz w gromadach. Województwo śląskie posiadało szeroką autonomię określoną ustawą konstytucyjną z 15 lipca 1920 roku. W ramach autonomii przewidywano istnienie Sejmu Śląskiego pochodzącego z wyborów powszechnych, oraz Skarbu Śląskiego. W przypadku Śląska, można zatem mówić o samorządzie także na poziomie województwa. Jeżeli chodzi o Niemcy, to okres republiki weimarskiej sprzyjał rozwojowi idei samorządu terytorialnego. W latach 30. nastąpił jednak regres. Niemiecka ordynacja gminna z 30 stycznia 1935 roku przekreśliła dotychczasowy dorobek praktyki samorządowej w Niemczech. W miejsce wolnych wyborów zostaje wprowadzona zasada uzgodnień, czy wręcz nominowania przez NSDAP.
Agresja niemiecka. Atak Niemiec na Polskę rozpoczął zapewne najtragiczniejszy okres w dziejach Śląska. Po zakończeniu kampanii wojennej decyzją władz III Rzeszy dokonano podziału ziem podbitych w Polsce, niektóre z nich wcielając do Niemiec. W wyniku tych postanowień dotychczasowe województwo śląskie oraz niektóre ziemie województwa krakowskiego i kieleckiego włączono do prowincji górnośląskiej. W nowych warunkach zatem na Śląsku funkcjonowały dwie prowincje: dolnośląska oraz wspomniana górnośląska, w skład której wchodziły dwie rejencje: opolska i katowicka. Taki podział administracyjny przetrwał do końca II wojny światowej.
|
